Zonsverduistering

Vandaag, 10 juni 2021, vond er een zonsverduistering (of zoneclips) plaats. De afgelopen dagen was er al vrij veel aandacht aan besteed op radio en tv, dus als je van niets wist, is het waarschijnlijk je eigen schuld.

Het is bijna traditie dat het in België zwaarbewolkt is wanneer er iets speciaals te zien is aan de hemel, maar vandaag hadden we geluk en kregen we een bijna wolkenloze lucht.

Heel erg spectaculair was het echter niet, want vanaf hier gezien was het slechts een gedeeltelijke zonsverduistering. Op het hoogtepunt, rond twintig over twaalf, was zo’n 16% van het zonneoppervlak verduisterd. In het hoge noorden was het echter veel specialer. Daar was een ringvormige verduistering te zien. Wie er geen verre reis voor over had, kon het schouwspel onder andere via meerdere live videofeeds volgen op het internet. Voor de leken onder ons leg ik even in simpele bewoordingen uit wat er precies gebeurd is.

Een zonsverduistering treedt op wanneer vanaf de Aarde gezien de maan voor de zon schuift. Door een kosmisch toeval zit de zon, die in werkelijkheid 400 keer groter is dan de maan (in diameter), ook ongeveer 400 keer verder weg. Daardoor lijken ze even groot en kan de zon heel eventjes volledig door de maan bedekt worden. We spreken dan van een totale zonsverduistering. De maan zelf kun je eigenlijk niet zien, want de kant van de maan die naar ons toe gericht is, wordt niet door de zon verlicht en is dus helemaal donker.

De laatste keer dat vanuit België een totale zonsverduistering te zien was, was op 11 augustus 1999. Je moest dan wel helemaal naar het uiterste zuidpuntje van het land om die totaliteit te kunnen zien, en het weer zat niet echt mee. Meer noorderlijk werd de zon niet voor de volle 100% door de maan bedekt, maar net iets minder. Zo kon bijvoorbeeld iemand die toen in Brussel zat, een zon zien die slechts voor 97,4% verduisterd was.

Nu denk je misschien dat die paar procenten niet zoveel uitmaken, maar ik kan je verzekeren: het is letterlijk een verschil van dag en nacht. Alleen bij een totale verduistering wordt de hemel helemaal donker. Zó donker, dat je overdag sterren kunt zien, zoals ’s nachts. Aan de horizon zie je 360 graden in het rond iets wat op een ochtend- of avondschemering lijkt, en het wordt ijzingwekkend stil, omdat vogels en andere dieren niet weten wat hen overkomt of denken dat het nacht is. Als je de kans krijgt om zoiets mee te maken, mag je die kans in geen geval laten liggen! In 1999 heb ik die kans met beide handen gegrepen. Ik ben niet naar het zuiden van België gegaan, maar ben samen met enkele busladingen vol andere Belgen – een trip georganiseerd door de Vereniging voor Sterrenkunde en de Vlaamse Volkssterrenwachten – naar het noorden van Frankrijk gereden, waar de totaliteit nog net iets langer duurde dan in het zuidpuntje van België. Het was een ervaring die ik nooit zal vergeten!

Maar de verduistering van vandaag was dus lang niet zo spectaculair als toen, omdat er eigenlijk maar een klein stukje van de zon door de maan bedekt werd. Wie van niets wist, heeft het naar alle waarschijnlijkheid niet eens gemerkt, want ondanks het feit dat we op het hoogtepunt 16% minder licht van de zon ontvingen, werd het niet merkbaar donkerder. Als er eens een wolk voor de zon schuift, is het effect daarvan veel groter. Wie het wél merkt, zijn de mensen die de opbrengst van hun zonnepanelen nauwkeurig in de gaten houden.

Wat je precies te zien krijgt tijdens een zonsverduistering, hangt af van waar je je op dat moment bevindt. Wie vandaag in het hoge noorden zat (of pal op de noorpool) kreeg een betoverend schouwspel te zien. Daar werd tijdens het hoogtepunt de zon ook niet 100% door de maan bedekt, maar bleef de volledige rand van de zon nog zichtbaar. Dat is een ringvormige zonsverduistering, waarbij een zogenaamde ‘ring of fire’ te zien is. Dat komt doordat de maan de zon vandaag niet helemaal kon bedekken, doordat de maan wat verder weg zat en daardoor net iets kleiner dan de zon leek.

Wellicht is het je nog nooit opgevallen, maar we zien de maan niet altijd even groot. De maan draait namelijk niet in een perfecte cirkel om de Aarde, maar in een ietwat langgerekte elleptische baan. Bijgevolg zit de de maan de ene keer wat dichterbij (waardoor ze wat groter lijkt), de andere keer wat verderaf (waardoor ze wat kleiner lijkt). Valt een zonsverduistering toevallig samen met het moment dat de maan wat verder weg zit (zoals vandaag dus), dan is de maan net niet groot genoeg om de zon volledig te bedekken en krijg je geen totale maar een ringvormige zonsverduistering.

Om een zonsverduistering te zien, moet je natuurlijk naar de zon kijken. Maar dat mag je niet zomaar doen. Als je rechtstreeks in de zon kijkt, kunnen je ogen daardoor ernstig beschadigd raken. Je kunt je daartegen beschermen met een eclipsbrilletje. Dat is een eenvoudig brilletje met een beschermende filter die het grootste deel van het licht tegenhoudt. Wanneer je met zo’n brilletje op je neus rondloopt, dan bots je vast overal tegenaan. Maar wanneer je ermee recht naar de zon kijkt, dan zie je een perfecte zonneschijf zonder dat je verblind wordt. Tijdens de eerste helft van de eclips schuift de maan langzaam voor de zon, waardoor het lijkt alsof er een steeds groter wordende hap uit de zon genomen wordt. Tijdens het tweede deel van de eclips schuift de maan verder door en verdwijnt weer aan de andere kant van de zon.

Vanuit België gezien heeft de gedeeltelijke eclips ongeveer twee uur geduurd. In Brugge begon het schouwspel rond kwart over elf. Een uur en een paar minuten later was de hap uit de zon het grootst, en nog eens een uur later was alles weer voorbij. Op enkele korte ogenblikken met een paar wolkjes na, was de eclips de hele tijd perfect te zien. Ik had nog enkele eclipsbrilletjes liggen van vorige keren, maar heb ook mijn oude kijker weer eens vanonder het stof gehaald. Ik mag mezelf dan wel als een amateursterrenkundige beschouwen, een gedreven waarnemer ben ik niet. Mijn telescoop is dan ook maar een heel eenvoudig lenzenkijkertje dat ik op 14-jarige leeftijd gekocht heb met het geld van mijn eerste vakantiejob. Veel komt het ding niet meer buiten, maar vandaag dus wel.

Ook met een verrekijker of telescoop mag je natuurlijk niet zomaar recht in de zon kijken. Bij de kijker die ik lang geleden heb aangeschaft, zat een zonnefilter: een klein filtertje dat op het oculair geschroefd wordt en zo het grootste deel van het zonlicht tegenhoudt zodat je veilig kunt kijken. Maar erg veilig zijn dat soort filtertjes eigenlijk niet. Doordat ze op het oculair (en niet op het objectief) geschroefd worden, waar het zonlicht geconcentreerd wordt, kan het op die plek heel erg warm worden. Daardoor is het niet ondenkbaar dat de filter kapot springt. Tegenwoordig gebruikt men een veiliger manier: geen klein filtertje op het oculair, maar een grote zonnefilter voor het objectief (aan het andere eind van de telescoop). Zo’n zonnefilter is eigenlijk een grote eclipsbril voor de telescoop, die ervoor zorgt dat je veilig kunt waarnemen zonder het risico verblind te worden.

Maar er is nog een andere manier om met een kijker naar de zon te kijken. In plaats van rechtstreeks (met filter!) door de kijker te kijken, kun je met de kijker het zonlicht (zonder filter) projecteren op een wit scherm. Op die manier kun je de zonsverduistering heel goed en in alle veiligheid volgen zonder filter of brilletje.

Zonsverduisteringen komen regelmatig voor en zijn eigenlijk niet zo zeldzaam, in die zin dat er bijna elk jaar wel ergens ter wereld een te zien is. Een totale zonsverduistering echter, die te zien is vanaf de plaats waar jij je bevindt, is echter wél vrij zeldzaam. De totaliteit is immers maar binnen een relatief klein gebied op Aarde te zien. Wanneer dat gebied bijna volledig over de zeeën en oceanen valt, krijgt bijna niemand de kans de eclips te zien. Bovendien vindt dan nog eens de helft van de verduisteringen aan de andere kant van de planeet plaats. Op een totale verduistering moeten we België deze eeuw alvast niet meer rekennen. Wie er een wil zien, zal dus op reis moeten gaan (bijvoorbeeld op 8 april 2024 naar Noord-Amerika). De volgende gedeeltelijke zonsverduistering in België is volgend jaar al, op 25 oktober 2022. Maar eind oktober is de kans op mooi weer natuurlijk een heel stuk kleiner dan vandaag. Vandaag hadden we echt wel geluk. De vorige gedeeltelijke zonsverduistering in België, die van 20 maart 2015, had te kampen met slecht weer. Voor de meesten onder ons was het daarom al minstens van 1 augustus 2008 geleden dat we nog eens een zoneclips konden zien.

Er bestaat ook nog een ander soort eclips: de maansverduistering. Dan zijn de rollen omgekeerd: bij een zonsverduistering trekt de Aarde door de schaduw van de maan, en bij een maansverduistering trekt de maan door de schaduw van de Aarde. Maar dat is een heel ander verhaal, voor een andere keer.